Halbuki, tarixi faktlar tamam başqadır... Son 60 ildə Türkiyənin amerikalı “köhnə dostları” ilə ən azı üç dəfə qarşıdurma həddinə çatdığını deyə bilərik və bunlardan ən faciəlisi ABŞ-ın 37-ci Prezidenti Riçard Milhous Niksonun Ağ Evdəki türk əleyhdarı müşavirlərinin təxribatlarına uyaraq Göy məscidi bombalamaq qərarından son anda daşınması olub.

Türkiyə-ABŞ münasibətlərinin tarixi 1700-cü illərin sonlarına, yüksək ticari əhəmiyyətə malik daxili dəniz kimi Aralıq dənizinin hərbi və iqtisadi bölünmə müharibələrinə gedib çıxır. 1795-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Şimali Afrika dövlətlərini meydana gətirən Mərakeş Sultanlığı, Əlcəzair, Tunis və Tripolitaniya o dövrdə Aralıq dənizində tez-tez qarşılaşdıqları ABŞ ticarət gəmilərini Tripoli və Əlcəzairdə iki dəfə məğlub edib, üstəlik, əyalətin gəmiləri Əlcəzairdə ABŞ bayrağı altında üzən gəmini də ələ keçirib.

O dövrdə yenicə ayaq üstə durmağa başlayan ABŞ-ın Aralıq dənizində o qədər böyük iqtisadi maraqları var idi ki, bundan əl çəkə bilməzdi. Xüsusilə Qərbi Aralıq dənizində bu sonsuz mübarizəyə son qoymaq üçün 1796-cı ildə Osmanlı İmperatorluğu əyalətləri ilə ABŞ arasında “Trablus müqaviləsi” imzalanıb. Razılaşma nəticəsində ABŞ gəmiləri bölgədəki suveren güclərə gəmiçilik fəaliyyətləri üçün vergi ödəməyə razılaşıb.


Lakin müqavilə uzun sürmədi və 1801-ci ildə Aralıq dənizində səyahət etmək üçün daha çox vergi ödəmək istəməyən ABŞ ilə Osmanlı İmperiyasının Şimali Afrika əyalətləri arasında qarşılıqlı müharibə elan edildi. “Birinci Bərbər Müharibəsi” (Tripolitan savaşı) adlanan bu müharibə 4 ilə yaxın davam edib.

Nəticədə, Vaşinqton administrasiyası 1801-1815-ci illəri əhatə edən bu silsilə müharibələrdə Bərbərlərə qarşı bəzi kommersiya hüquqları əldə etməyə müvəffəq olub. ABŞ-ın o dövrdəki Prezidenti Tomas Cefferson 1802-ci ilin aprelində regionda baş verən müsbət hadisələrlə əlaqədar İzmirə ilk Amerika konsulunu təyin etmək niyyətində idi.

Osmanlı İmperiyası ilə ABŞ arasında ilk birbaşa diplomatik əlaqə və tanınma aktı 1830-cu il fevralın 11-də kapitan Ceyms Biddl, Devid Offley və Çarlz Rhinddən ibarət ABŞ danışıqlar qrupunun İstanbulda Osmanlı xarici işlər nazirinə etimadnamə təqdim etməsi ilə qurulub. Biddle, Offley və Rhind türk həmkarları ilə ABŞ və Osmanlı İmperiyası arasında ticarətin nizamlı və rəvan aparılacağı bir etimad mühiti yaratmaq üçün danışıqlar aparıblar və nəticədə iki ölkə arasında daimi “Gəmiçilik Müqaviləsi” imzalanıb.

İki ölkə arasında diplomatik münasibətlər qurulduqdan sonra Türkiyə torpaqlarında faktiki təmsilçilik təmin edəcək ABŞ-ın İstanbul səfirliyi 1831-ci il sentyabrın 13-də David Porterin “müvəqqəti işlər vəkili” kimi Sultan II Mahmuda etimadnamə təqdim etməsiylə yaradılıb. Ölkələr arasında daimi diplomatik əsasları qoyan bu inkişaflardan 30 il sonra münasibətlərə daha insani və emosional bir ölçü qatacaq fərqli bir əməkdaşlıq reallaşacaqdı.

Bu da Ağ Evin 1861-1865-ci illər Şimal-Cənub Vətəndaş Müharibəsində cənublu separatçılara qarşı logistik fəaliyyətlərdə istifadə edilmək üçün Osmanlı administrasiyasından dəvə sifariş etməsi və ümumi sayı 100-ü keçən həmin “hərbi daşıyıcılar”ın İstanbul rəhbərliyi tərəfindən siyasi jest kimi pulsuz olaraq (və ya cüzi bir qiymət müqabilində) Yeni Dünyaya göndərilməsi idi. Hətta məşhur “Camel” siqaretlərinin üzərindəki dəvə simvolunun da məhz bu mübadilədən yarandığı deyilir.


XX əsrin əvvəllərində ikitərəfli münasibətlərdə daha bir addım atılıb və Amerika nümayəndəliyi 1906-cı il iyunun 18-də səfirlik rütbəsinə qaldırılıb, səfir Con G. A. Leişman isə 1906-cı il oktyabrın 5-də etimadnaməsini Sultan II Əbdülhəmidə təqdim edib.

Zamanla konyuktura dəyişib addım-addım zəifləyən Osmanlı İmperatorluğu yerini tarix səhnəsində yeni bir başlanğıc etmək istəyən Türkiyə Cümhuriyyətinə buraxarkən, İngiltərə və Fransanın idarə etdiyi Köhnə Dünyanı ilk növbədə uzaqdan seyr etməklə kifayətlənən ABŞ Birinci Dünya müharibəsinin bitməsi və super güclər masasında kartların yenidən paylanması ilə tədricən “dünyanın yeni avtoriteti” mövqeyinə çatacaqdı.

Birinci Dünya müharibəsinin ilk iki il yarımında bitərəf qalan ABŞ 1917-ci il aprelin 4-də Almaniyaya müharibə elan etdikdən sonra bu ölkə ilə müttəfiq olan Osmanlı İmperiyası da 1917-ci aprelin 20-də ABŞ-la diplomatik əlaqələri kəsib. Birinci böyük müharibədə müttəfiq dövlətlərin (İngiltərə, Fransa və Rusiya) tərəfində olan Ağ Ev 1923-cü ildə Anadoluda bütün böyük planları pozaraq qurulan Türkiyə Cümhuriyyətini tanımağa ilk baxışda o qədər də həvəsli görünmürdü.

Əslində, ABŞ Konqresi bu gözlənilməz ölkə ilə diplomatik münasibətlərin qurulmasını 1920-ci illərin sonunda təsdiq edib. İlk olaraq 1927-ci il fevralın 17-də iki tərəf arasında on ildir pozulmuş diplomatik münasibətlər bərpa olunub, bundan iki il sonra Türkiyənin müstəqilliyi və suveren dövlət olması ilə bağlı rəsmi qəbul qərarı iki palatalı (Senat və Nümayəndələr Palatası) ABŞ Konqresi tərəfindən qəbul edilib.

Türklərin xəritədə bölünüb məhv edilə bilməyəcək qədər inadkar bir xalq olduğu anlaşıldıqda, Vaşinqton Anadolu torpaqlarına qarşı bu xain münasibətdən zamanla əl çəkdi və Ankara 1940-cı illərin sonlarından Yalta konfransında supergüclərin yeni qlobal nüfuz bölgüsü ilə ABŞ-ın ən sevimli müttəfiqlərindən birinə çevrildi.

Bu yaxınlaşmanın ən mühüm səbəbi, şübhəsiz ki, Türkiyənin SSRİ ilə olan strateji sərhədi idi. Qərbin yeni düşməni olan kommunist SSRİ-nin hərbi, siyasi və iqtisadi fəaliyyətini izləmək üçün Türkiyədən daha yaxın coğrafi nöqtə yox idi. 1948-52-ci illər arasında İkinci Dünya müharibəsindən iqtisadi ziyan çəkən Avropa ölkələrinə ABŞ administrasiyası tərəfindən paylanan məşhur “Marşal Yardımı”ndan Türkiyənin payına düşən yarım milyard dollar da tərəflər arasında təşkil edilən bu “məntiq nikahı”nın üzüyünə çevrildi.

Sonrakı on il ərzində Adnan Menderesin rəhbərlik etdiyi Demokrat Partiyasının hakimiyyəti altında iki ölkə arasında münasibətlər öz qaydasında davam edib və heç bir ciddi problem olmadan tədricən genişlənib. Ta ki, türklər dərin yuxudan oyanıb “çiyinlərində ətraf coğrafiyalarla bağlı tarixi missiyalar daşıyan bir dövlət olduqlarını” bir daha xatırlayana və Kiprdə qırğına məruz qalan qohumlarına kömək etməyə hazırlaşana qədər...


Əhliləşdirilə bilməyən müttəfiq: Türkiyə

27 May İnqilabından sonra qurulan İnönü kabineti Kiprdəki yunan terroru səbəbilə adaya müdaxilə üçün hazırlıq gördüyü zaman uzun illər kifayət qədər yaxşı olan Türkiyə-ABŞ münasibətləri ilk ciddi zərbəni aldı.

Sui-qəsd nəticəsində öldürülən Con Kennedinin yerinə yeni təyin olunmuş yeni Prezident Lindon Conson 1964-cü il iyunun 5-də Baş nazir İnönüyə göndərdiyi və bütün diplomatik nəzakət həddini aşan məşhur xəbərdarlıq məktubunda sözün əsl mənasında belə demişdi:

“Ağlınızı başınıza toplayın. Artıq Osmanlı dövrü bitdi. Biz bu dünyanın yeni ağaları bizik. Siz Ağ Evlə məsləhətləşmədən, istədiyiniz zaman, ora-bura hücum edə bilməzsiniz. Kiprə daxil olduğunuzda NATO daxilində türk-yunan müharibəsi başladacaqsınız və təşkilatı böhrana sürükləyəcəksiniz. Üstəlik, əvvəlcədən deyim ki, sizin müdaxilənizdən sonra SSRİ də sizə hücum etsə, heç birimiz sizə kömək etməyəcəyik, bunu bilin!”.

“Conson məktubu” o dövrdə Türkiyə ictimaiyyətində böyük hiddət doğurub və İnönü məktuba iyunun 13-də “bu böyük müttəfiqin sərgilədiyi rəğbətsiz münasibətdən türk xalqının dərin məyusluğunu” ifadə edən bir cavab göndərib. Baş nazir daha sonra iyunun 21-də ABŞ-a səfər edib və orada Ağ Evdə “böyük qardaş”la üzbəüz görüşüb. Tarixdəki uzun mövcudluğu boyunca heç vaxt başqaları tərəfindən danlanmağa adət etməyən Türkiyə ABŞ-ın bu yöndə yanaşmasını bəyənməmişdi və narazılığını açıq şəkildə bildirmişdi.

Türkiyədə anti-Amerika reaksiyaların güclənməsi fonunda ABŞ administrasiyası öz tonunu müəyyən qədər yumşaldarkən Ankara da hadisənin qanqrenə çevrilməməsi üçün Kiprə müdaxilə planından o dəqiqə əl çəkmək məcburiyyətində qalırdı.

Bu dəfə həm “Kipr”, həm də “tiryək” problemi...

Türkiyə-ABŞ münasibətlərində çətinliklə sakitləşən ikinci böyük fırtına 1970-ci illərin əvvəllərində başlayıb. 1969-cu ilin yanvarında vəzifəyə başlayan Prezident Riçard Milhous Niksonu bir çox beynəlxalq problemlər, xüsusilə həmin vaxt çox çılğın vəziyyətdə olan Vyetnam müharibəsi, eləcə də tam uyğunlaşa bilməyən türklər gözləyirdi. Üstəlik, bu dəfə böhranın bir yox, iki ayrı mövzusu var idi: Həm Türkiyə ordusunun Kiprə müdaxilə ehtimalı, həm də Türkiyədə tiryək becərilməsi...

Çox uzun müddət idi ki, ABŞ Türkiyəyə ölkədəki bütün tiryək tarlalarını məhv etmək üçün böyük təzyiq göstərir və bunun müqabilində zərər görən türk fermerlərə subsidiya verəcəyini bildirirdi. Milli əczaçılıq sənayesi üçün lazım olan tiryək xammalı qalacaq tək dövlət təsərrüfatında nəzarətli şəkildə istehsal olunacaqdı. Oradan alınacaq illik məhsulun isə milli əczaçılıq sənayesinin tibbi tiryək tələbatını ödəməyə imkanı yox idi.


ABŞ-ın bu zorakı münasibəti Türkiyədə qısa müddətdə hökumətə qarşı daxili siyasət materialına çevrildi. Müxalifət iqtidarı “Nəyi əkib, nəyi əkə bilməyəcəyimizə də Sem dayı qərar verəcək, sizin bu təslimçiliyiniz nədir?” sözləri ilə küncə sıxışdırırdı. Bu sırada Ağ Evin minlərlə kilometr aralıdakı “Oval ofisi”ndə Türkiyəni zərrə qədər də bəyənməyən bir neçə xarici siyasət müşaviri qlobal problemlər içində boğulan Niksona ağıllara zərər verən bir təklif edirdilər:

“Cənab Prezident, bu türklər artıq doğrudan da səbrimiz tükəndirməyə başlayıblar. İndiki vaxtda onları heç bir məsələdə qulaq asmağa məcbur edə bilmirik. Aralıq dənizindəki qırıcılarımıza əmr verək, İstanbuldakı Göy Məscidi xəbərdarlıq bombası ilə başlarına yıxsınlar. Beləliklə, onlar bizim həm Kiprdə, həm də xaşxaş mövzusunda nə qədər ciddi olduğumuzu başa düşəcəklər!”.

“Torba qalmaqalı”ndan təxminən 33 il əvvəl gündəmə gələn bu “möhtəşəm” təklif xoşbəxtlikdən Niksonu güldürdü və qısa müddətdən sonra hələ də ağlı başında olan bəzi digər məsləhətçilərin qətiyyətli münasibəti nəticəsində bu variant variantlar siyahısından çıxarıldı. Əslində, Türkiyə veriləcək subsidiyalar müqabilində 1971-ci il oktyabrın 29-da tiryək becərilməsi qadağan edildi. Lakin bu qadağa 1974-cü ilə qədər davam etdi və Ankara rəhbərliyi Kipr Sülh Əməliyyatından sonra ABŞ-dan gördüyü uzaqlaşma siyasətinə reaksiya olaraq həm Amerikanın ölkədəki obyektlərini ələ keçirdi, həm də tiryək əkinini yenidən sərbəst buraxdı.

ABŞ bu “üsyana” cavab olaraq 5 fevral 1974-cü il və 1 avqust 1978-ci il tarixləri arasında Türkiyəyə sərt silah embarqosu tətbiq etdi. Bunun ardınca Avropa ölkələrindən digər embarqolar da edildi. Lakin embarqo ardıcıllığı bu cür dostluq payı qarşısında hazırlıqsız qalan Türkiyə ordusunu əvvəlcə bir az sarsıtsa da, sonrakı illərdə bu “tənhalığın” da çox mühüm faydaları oldu və hökumətlər oxşar vəziyyətlərdə öz ayaqları üzərində dayanmaq üçün müdafiə texnologiyalarına yatırımlar edərək daha çox yerli istehsala üz tutdu. Nəticədə ASELSAN, TUSAŞ və nəhayət “Baykar Teknoloji” kimi çox əhəmiyyətli təşkilatlar meydana gəldi.

Rahatlıqla deyə bilərik ki, Türkiyə bu gün dünyada qeyd olunan milli müdafiə sənayesindən birinə sahib olmasını o zaman pis görünən bir yaxşılığa, yəni ABŞ və Avropanın embarqolarına borcludur. Canavar birtəhər qara qışdan çıxa bilmişdi, amma yediyi şaxtanı heç vaxt unutmamışdı.

Və mülki şəxs Nikson ilk dəfə Türkiyədədir...

Amerikanın siyasi dairələrində belə bir deyim var: “Prezidentlər heç vaxt təqaüdə çıxa bilməzlər”. Beynində bu qədər dövlət sirri olan adama təbii ki, sistem təqaüdə çıxmaq şansı vermir...

Əslində, prezidentliyi buraxmaq Niksona kifayət qədər yaxşı nəticə verib və istefadan sonra o, getdikcə daha müdrik bir şəxsiyyətə çevrilib. “Watergate” skandalının yaratdığı hörmət eroziyası sonrakı illərdə tədricən beynəlxalq ictimaiyyətin yaddaşında sağalarkən, o da zamanla Amerika siyasi səhnəsinin “bilən”lərindən birinə çevrildi, qatıldığı konfranslar və yazdığı kitablarla dövlət idarəçiliyinin mürəkkəb strukturu haqqında gənc nəsilləri maarifləndirdi.


Onun 1978-ci ildə yazdığı “Riçard Niksonun xatirələri” əsəri silsilə əsərlər arasında həqiqətən də bu sahədə dərslik idi. Nikson 1960 və 1970-ci illərdə ABŞ-Türkiyə münasibətlərində baş verən qarışıqlıqları da ilk dəfə qeyd olunan əsərdə işıqlandırdı.

Sabiq Prezident kitabında Kipr və xaşxaş becərilməsi kimi mözvularda dikbaş davranan türklərə dərs vermək üçün bir ara məsləhətçilərinin qızışdırmalarına uyaraq məşhur Göy Məscidi (qərblilərin Sultanəhməd Məscidinə mavi kirəmitlərinə görə verdikləri ümumi ad – red.) 6-cı eskadrilyadan qaldırılacaq qırıcı təyyarələrlə bobalatmağı düşündüyünü, lakin sonradan bu qorxunc ideyanın NATO-nun dağılmasına gətirib çıxaracaq beynəlxalq böhrana səbəb olacağını anlayaraq, dərhal fikrindən daşındığını açıq şəkildə etiraf edib.

Nikson prezidentliyi dövründə heç vaxt Türkiyəyə gəlməyib. Ona görə də onun Türkiyə ilə bağlı bütün bilik və təsəvvürləri təbii olaraq nəzəri səviyyədə idi. Lakin “Watergate” qalmaqalına görə prezidentlikdən getdikdən və siyasi səhnənin aparıcı analitiklərindən birinə çevrildikdən sonra o, mülki şəxsiyyəti ilə bir dəfə deyil, ard-arda iki dəfə Türkiyəyə gəlib.

Bunlardan, xüsusən 1986-cı il sentyabrın 14-də baş tutan ilk səfər dünya siyasəti tarixinə düşəcək mənalı xatirələrlə doludur. Bir qrup amerikalı iş adamı ilə gələn və məqsədi məsləhətləşmə apardığı bəzi holdinqlər üçün yeni iş imkanları axtarmaq olan Niksona dövrün Özal hökumətinin verdiyi siyasi təyinatlarla yanaşı, maraqlı turistik tur proqramı da hazırlanmışdı.

Bu proqramın ən xoş tərəfi isə şübhəsiz ki, İstanbuldakı “Sultanəhməd Məscidini ziyarət etmək” idi.

Nikson Türkiyə səfərinin üçüncü günündə İstanbulda və bu məşhur ibadət yerində idi. Məscid işçilərinin “Ayaqqabılarınızı çıxarmağa ehtiyac yoxdur” kimi nəzakətli xəbərdarlığına baxmayaraq, belə bir yerə daxil olmağın qaydaları ilə bağlı əvvəlcədən ona məlumat verilib. Nikson ayaqqabılarını çıxarıb mühafizəçilərinə təhvil verib və içəridə gəzərək məscidin tarixi, xüsusən də onun dünyaca məşhur kirəmitləri haqqında səlahiyyətlilərdən məlumat alıb.

Səfərin sonunda mətbuat mənsublarına bir neçə cümləlik qısa açıqlaması isə ABŞ prezidentlərinin Ağ Evdə oturaraq yerli reallıqlarını, daxili dinamikasını zərrə qədər bilmədikləri uzaq bölgələri istədikləri kimi idarəetmə səylərinin nə qədər boş və mənasız olduğunun tarixə həkk olunmuş bir bəyannaməsi idi...


Nikson çıxışda jurnalistlərə bildirib: “Mən bu gün burada möhtəşəm memarlıq abidəsini gəzdim. Və belə bir əsərin bəşəriyyətin ən nadir mədəni irslərindən biri kimi burada əbədi yaşayacağını bilmək təsəllivericidir”.

Ertəsi gün Türkiyədəki bütün qəzetlər eks-prezidentin 16 il əvvəlki aqressiv davranışına toxunaraq, bu nümunəvi məscidə getməsinə geniş yer verdi.

Nikson daha sonra 1987-ci il mayın 20-də Türkiyəyə yenidən gəldi. O, Türkiyənin artıq “banan respublikası” olmadığına böyük dərəcədə əmin idi. Bu səfərdə onu mühüm iş adamları müşayiət edirdi və o, məsləhətləşdiyi qruplar adından bəzi əlaqələr qururdu.

ABŞ-ın 37-ci və vəzifəsi başa çatmamış istefa verən yeganə prezidenti Riçard Milhous Nikson 1994-cü il aprelin 22-də keçirdiyi iflic nəticəsində 81 yaşında vəfat etdi.

Lakin Memar Sinanın şagirdlərindən olan Sedefkar Mehmet Ağanın 1617-ci ildə ibadətə açılan möhtəşəm əsəri Sultanəhməd Məscidi onun adını daşıyan məşhur meydanda bütün əzəməti ilə hələ də ucalır və bütün tarixləri 250 illə məhdudlaşan amerikalı turistlərə “köklü dövlətlər və onların adət-ənənələri” haqqında mühüm ipuçları verməyə davam edir.

Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az